Ömer Hayyam: Ayyaş mı, Yoksa Bilim ve Edebiyatın Dâhisi mi?

"Ömer Hayyam’ın dediği gibi, hayat bir kadeh şarap gibi akıp gider; önemli olan, onu bilinçle ve hakkını vererek yudumlamaktır."

Ömer Hayyam, 11. yüzyılın en önemli düşünürlerinden biri olarak hem edebi hem de bilimsel yönüyle öne çıkan bir isimdir. Ancak günümüzde, özellikle rubailerinde geçen bazı ifadeler nedeniyle, yalnızca "ayyaş" bir şair olarak algılanması yaygın bir yanılgıdır.

Ömer Hayyam, 1048 yılında Nişabur’da doğmuş ve 1131 yılında vefat etmiştir. Matematik, astronomi, felsefe ve edebiyat alanlarında önemli eserler vermiştir. Özellikle Cebir ve Denklem Çözümleme üzerine yazdığı eserler, matematik tarihine büyük katkılar sağlamıştır. Örneğin, üçüncü dereceden denklemleri sistematik olarak sınıflandıran ilk bilim insanlarından biridir. Ayrıca, Celali Takvimi’ni düzenleyen ekibin başında yer alarak, zamanının en hassas takvimlerinden birinin oluşmasına katkıda bulunmuştur.

Hayyam’ın edebi yönü daha çok rubaileriyle öne çıkmaktadır. Rubailerinde hayatın faniliği, kader, ölüm ve özgür düşünce gibi konular işlenir. Şarap ve eğlenceye dair imgeler sıkça yer alsa da, bunları doğrudan bir hedonizme indirgemek yanıltıcıdır. Pek çok araştırmacı, Hayyam’ın şarabı yalnızca bir içki olarak değil, özgürlük, bilinç ve yaşamın anlamını sorgulamanın bir metaforu olarak kullandığını belirtmektedir.

Ömer Hayyam, çağının en önemli bilim insanlarından biri olarak kabul edilir. Astronomi alanında çalışmaları, dönemin en hassas gözlemlerini içermektedir. Celali Takvimi’ni düzenlerken yaptığı hesaplamalar, daha sonra Gregoryen takvimine ilham kaynağı olmuştur. Aynı zamanda, küresel geometrinin gelişimine katkı sağlayan çalışmalarıyla da bilinir.

Ömer Hayyam’ın "ayyaş" olarak tanımlanmasının birkaç nedeni vardır:

Rubailerinde geçen şarap ve eğlence temaları, onun yalnızca içkiye düşkün bir şair olarak algılanmasına neden olmuştur. Ancak bu, şiirlerinde sembolik bir anlatım olup, dünyevi kısıtlamalara karşı bir özgürlük çağrısıdır.

Dönemin dini otoriteleri tarafından hoş görülmemesi, onun düşüncelerinin kasıtlı olarak çarpıtılmasına yol açmıştır. Hayyam, dönemin dogmatik düşüncelerine karşı özgürlükçü bir yaklaşım sergilemiştir ve bu da onun bazı kesimler tarafından dışlanmasına sebep olmuştur.

Edward FitzGerald’ın Çevirileri, 19. yüzyılda Hayyam’ı Batı dünyasına tanıtan FitzGerald, onun rubailerini çevirirken mistik ve felsefi derinliği azaltmış ve şarap, eğlence vurgusunu daha belirgin hale getirmiştir. Bu da Batı’da "ayyaş şair" algısının oluşmasına katkıda bulunmuştur.

Ömer Hayyam, ne sadece bir şair ne de sadece bir bilim insanıdır. O, rasyonel düşünceyi savunan bir filozof, dönemin ötesinde bir matematikçi, gökyüzünü inceleyen büyük bir astronom ve insan yaşamını sorgulayan bir şairdir. Onu yalnızca "ayyaş" bir şair olarak tanımlamak, büyük bir bilim ve edebiyat insanını dar bir kalıba hapsetmek olur. Dolayısıyla, Ömer Hayyam’ı anlamak için sadece rubailerine değil, bilimsel ve felsefi çalışmalarına da dikkatle bakmak gerekmektedir.

Hayyam’ın gerçek kimliği, onun bilime, sanata ve özgür düşünceye verdiği katkılarla anlaşılmalıdır. Özgürlükçü ve sorgulayıcı yaklaşımıyla tarihte özel bir yer edinmiş olan bu büyük düşünürü doğru anlamak, hem bilim hem de edebiyat tarihine daha sağlıklı bir bakış açısı kazandıracaktır.